O patrimonio lendario creado polos habitantes dun territorio resulta dun gran valor para coñecer a historia do mesmo, xa que a través desta riqueza cultural imaxinaria móstrase a resposta da súa poboación aos interrogantes transcendentais que presentaron os humanos que formaban parte desa comunidade. Preguntas que tratan de explicar a súa procedencia, o seu papel na Terra e o que hai máis Alá da vida terreal.

As respostas a estas preguntas en cada cultura son diferentes e deron orixe a un conxunto de mitos, lendas, crenzas ou ritos que son os que lle atribuíron identidade a ese grupo humano e lle dan personalidade propia.

Hai territorios que, pola súa situación xeográfica, as características do seu medio físico, polo contacto con outras culturas ou por outras circunstancias, crearon un imaxinario cultural de maior riqueza e que se prolongou no tempo cunha enorme fortaleza. Isto sucedeu na Costa da Morte, un territorio na periferia da periferia do continente europeo, onde a terra remata e comeza a inmensidade das augas do océano.

Esta situación extrema do continente europeo foi o motivo principal da riqueza lendaria desta rexión occidental de Galicia. Toda ela vinculada a lugares concretos da súa xeografía: pedras, lagoas, montes, covas, árbores ou restos históricos, lugares sagrados relacionados con antigas divindades e máis tarde cristianizados, onde actualmente se sitúan os principais santuarios que hai nesta rexión costeira.

O propio nome da Costa da Morte tamén participa dese imaxinario lendario que trata de explicar a súa orixe. Hai quen opina que podería estar relacionado coa morte do sol que cada día se mergulle nas augas atlánticas, aínda que haxa unha maioría que defende que procede dos numerosos naufraxios que aconteceron nesta perigosa costa.

Estas catástrofes mariñas tampouco se libraron dunha aura lendaria que fala de que eran provocadas por malvados para aproveitarse do seu botín, desalmados que nas noites de temporais se achegaban á costa acompañados de vacas ás que lle poñían farois nos cornos para que simularan embarcacións que navegaban máis próximas ao litoral, incitando aos barcos a arrimarse á costa e provocando así o naufraxio. Todos os estudosos destes accidentes desmentiron a veracidade desta lenda macabra, que aínda segue viva na memoria dalgunha xente.

O granito é a rocha predominante nas terras da Costa da Morte sobre todo nas costeiras. Cando se erosiona pola acción do vento ou da auga reproduce formas singulares, algunhas de tipo antropomórfico ou zoomórfico, que espertaron a curiosidade dos habitantes da contorna e que lles outorgaron a esas penas un valor transcendental, converténdoas en obxectos de culto sobre as que realizaban certas prácticas rituais para curar enfermidades ou coa intención de conseguir outro tipo de beneficio para a xente.

Existen varios lugares da Costa da Morte nos que se practicaron e aínda practican ritos relacionados coas pedras, de todos eles o máis coñecido é a punta da Barca de Muxía onde, segundo o profesor muxián Antón Castro, houbo un destacado santuario de culto prehistórico ás pedras, posteriormente cristianizado a través do santuario da Virxe da Barca. O que na súa orixe puido ser un espazo de culto á fecundidade converteríase logo no santuario cristián máis salientable de toda esta rexión costeira. Os monxes do mosteiro de Moraime serían os impulsores deste centro relixioso, asimilando antigos cultos pagáns e os inventores da lenda da chegada da Virxe nunha barca de pedra, integrando nela os penedos máis singulares deste espazo sagrado como a Pedra de Abalar ou a Pedra dos Cadrís.

Existen neste territorio occidental outras pedras senlleiras ás que se lles atribúen propiedades fertilizantes, como a chamada Cama do Santo, situada na desaparecida capela de San Guillerme de Fisterra, á que, segundo o padre Sarmiento, acudían os matrimonios estériles para teren descendencia. Este mesmo monxe ilustrado tamén cita a existencia destas prácticas nalgúns penedos do monte Pindo.

Hai pedras que polo seu volume ou pola súa situación conservan tamén lendas, como o enorme penedo fendido denominado Sala do Perello, próximo ao santuario da Barca, un lugar retirado do núcleo urbano de Muxía e axeitado para agocharse as parellas, e polo tanto propenso ao pecado, ao que os rapaces lles estaba prohibido achegarse.

A pedra da Serpe de Gondomil, en Corme, na que se ve esculpida a figura dunha serpe alada, a xeito de dragón, deu lugar á lenda de Santo Adrián, patrón desta parroquia, segundo a cal, aquel val estaba inzado de serpes que atacaban aos veciños, pero ao chegar alí o santo e dar un peto forte co pé, todos os réptiles quedaron soterrados debaixo do penedo.

Da pedra do Frade, situada no camiño de Vilaseco cara a Muxía, cóntase que ao seu carón foi devorado polos lobos un frade que se dirixía ao mosteiro de Moraime, do que deixaron tan só as sandalias e parte da vestimenta. En sinal deste suceso chantouse unha cruz enriba.

Un tipo de lendas abundantes na Costa da Morte son as relacionadas coas augas das lagoas, ríos ou do mar. As lendas das cidades asolagadas están moi presentes nesta parte occidental de Galicia. Algunhas delas aínda se conservan na memoria da xente que rodea estes espazos como a da lagoa de Alcaián en Seavia (Coristanco), actualmente convertida nunha braña, coñecida como a Braña Rubia, pola cor avermellada das súas terras. Cóntase dela que un día chegaron á cidade que había neste sitio Xesucristo e San Pedro disfrazados de esmoleiros a pedir pousada e os veciños non os quixeron acoller nas súas casas e, ademais, encirráronlles os cans. Entón Xesucristo pronunciou estas verbas:

Adeus vila de Alcaián que me encirraches os cans. Te afundirás e nunca arriba volverás.

E a continuación afundiuse a cidade baixo as augas da lagoa. Por iso algúns días se oen naquel lugar tocar as campás, cantar os galos ou ladrar os cans.

Na lagoa de Traba de Laxe, segundo a lenda, existiu a cidade de Valverde, á que chegou un día o Apóstolo Santiago, patrón da parroquia, a pedir pousada e ningún veciño lla quixo dar, tan só unha anciá lle ofreceu hospitalidade. Ao día seguinte convidou a esta señora que o acompañara ao alto da Moa. Cando chegaron alí, ollaron para atrás e viron como a vila desaparecía baixo as augas da lagoa

Unha versión semellante as dúas lendas anteriores é a da cidade de Duio, en Fisterra, onde tamén debeu haber unha lagoa no fondo do val. Hai varias versións do relato, un deles di que chegou Xesucristo e parouse diante do cruceiro do Rapadoiro e desde alí dixo: “que Deus vos converta, que nós non podemos”, e a cidade desapareceu.

A cidade mítica de Duio tamén está presente na lenda da translación dos restos do Apóstolo Santiago a Galicia, pois nela era onde vivía o rei ou gobernador romano ao que a raíña Lupa enviou aos discípulos que portaban o corpo do Apóstolo para solicitar un lugar onde soterralo, historia que se recolle no Códice Calixtino.

Lendas semellantes serían a da cidade de Valverde da praia da Ermida, en Corme, a cidade de Galilea na lagoa de Baldaio ou a cidade da lagoa das Xarfas de Louro.

As fontes, pozos ou ríos tamén son lugares propicios para a aparición de seres fantásticos. Na fonte de San Paio (Coristanco), aparece pola noite unha galiña con pitos; na de San Xoán do Esto (Cabana de Bergantiños) na noite de San Xoán vense uns gravados nunha rocha que hai ao seu carón; no pozo da Forca (Riobó, Cabana de Bergantiños) atópase unha grade de ouro, e no pozo da Xerpa, na desembocadura do río Anllóns, emerxe un ser fantástico, metade corpo de muller e metade de serpe, que engaiola e atrae aos que ollen para el.

Abundantes son tamén as lendas que fan referencia aos montes, como o monte Neme, cuxo nome significa ‘bosque sagrado’, que seguramente teña que ver coa existencia no seu cume dun círculo lítico ou crómlech, coñecido popularmente como Eira das Meigas, onde, segundo a tradición oral, se xuntaban as meigas da contorna na noite de San Xoán para ditar sentenzas xudiciais contra os humanos. Espazo que sería máis tarde cristianizado coa capela de Santa Cristina.

Nos penedos de Pasarela e Traba, auténtico parque temático natural, sitúase o Torre da Moa, unha atalaia sobre o val e a praia de Traba, formada por un enorme penedo que semella unha moa de muíño ou dental. Cóntase que debaixo dela estaba a Capela dos Mouros, construída por estes míticos personaxes, onde agochaban os seus tesouros. Tamén se di que había un túnel que comunicaba este lugar coa lagoa de Traba.

O monte Facho de Fisterra que remata no coñecido cabo ou promontorio Nerio é tamén un monte cheo de historias e lendas. Son varios os lugares deste monte que conservan relatos fantásticos, como as pedras Santas, das que se di que sobre elas descansou a Virxe ou sitio no que se situaba a capela de San Guillerme, á que fixemos anteriormente alusión. Hai quen identificou este santo como o duque de Aquitania, Guillerme X, inmortalizado no personaxe de don Gaiferos, pero tamén hai quen di que puido tratarse dun ermitán que viviu alí. Coa figura de San Guillerme tamén se identifica a lenda do barril de viño, que relata o viaxeiro polaco Erich Lassota no século XVI.

A coñecida lenda de Orcavella tamén se localiza nun lugar do monte Facho de Fisterra, recollida no século XVI polo cabaleiro navarro Julián Íñeguez, peregrino que chegou a Fisterra e que escoitou este relato sobre unha muller anciá que viviu 176 anos, esperta en artes máxicas, que roubaba e comía todos os meniños que caían nas súas mans. Cansa de vivir retirouse a este monte e escavou unha tumba entre uns penedos e, coa axuda dun pastor que ela tiña preso e encantado, cubriu o sepulcro cunha enorme lousa e abrazada a el morreu aos tres días. Os compañeiros do pastor, ao oír os seus berros, intentaron rescatalo, pero non puideron porque a tumba estaba rodeado de serpes.

Outro dos lugares míticos da Costa da Morte é o monte Pindo, tamén coñecido como o Olimpo Celta. A súa proximidade ao mar e as escarpadas cumes graníticas convertérono nun espazo propenso para as lendas. A intensa fragmentación das súas rochas creou unha orografía chea de cristas, covas e barrancos que dificultan camiñar pola súa superficie. Ao padre Sarmiento chamáronlle a atención as múltiples historias que se contaban sobre este macizo pedroso, como que nel medraba moito a herba durante a noite, que estaba cheo de plantas medicinais ou que a el acudían os matrimonios estériles para teren familia. Fálase de que houbo dúas fortalezas, unha no cume de Penafiel, derribada polos irmandiños e outra no Pedrullo, que databa do século X. Sobre esta dise que a raíña Lupa tiña alí un dos seus palacios. Tamén se contaba desta mítica raíña que estaba soterrada no cume da Moa, acompañada dun tesouro.

Hai un túnel natural neste monte coñecido como a Casa de Xoana, do que se conta que a noite de San Xoán se xuntan as meigas da contorna para preparar os meigallos do ano e logo diríxense ao Chan das Lamas, unha chanceira tamén deste monte, e desde alí cada unha colle rumbo ao seu destino.

Hai lendas creadas sobre covas ou túneles. De todas elas a máis coñecida é a lenda da Buserana, situada no extremo norte do monte Cachelmo de Muxía, preto do actual parador de turismo da Costa da Morte. Dentro desta cova escóitanse os ronquidos do mar nos días de temporal, que seguramente foron os que deron orixe a esta historia e dos que falan os mariñeiros de Muxía, pero foi o poeta muxián Gonzalo López Abente o que realizou a recreación literaria desta lenda na súa novela curta Buserana, publicada en 1925. O relato fantástico relaciona esta cova co castro de Xansón, situado nun monte próximo, no que se situaría o hipotético castelo do pai de Florinda, a moza protagonista, namorada do trobeiro Buserán.

As lendas sobre túneles son moi abundantes nos restos históricos, como castros ou fortalezas medievais; unha das máis populares é a que fala dun túnel que había entre as torres e a igrexa de Santiago de Mens (Malpica). Cóntase que un conde que vivía nestas torres raptou unha moza e tíñaa presa no castelo. Os veciños para liberala decidiron asaltar a fortaleza e o conde ao verse acurralado intentou fuxir a través do pasadizo, pero os veciños prendéronlle lume nas dúas bocas e o nobre morreu no interior. Conta a veciñanza que desde aquela o trigo que se planta por onde pasaba o túnel medra menos e marelece antes.

Hai árbores aos que, pola súa antigüidade ou por estaren situados ao pé dun santuario, se lles outorga poderes curativos ou sobrenaturais. Así, do vello carballo de Santo Antón de Vilardefrancos (Artes, Carballo), considerado como o máis antigo deste territorio, dise que naceu no interior da capela dedicada a este santo. A el atribúenselle dotes casamenteiros. Se se achega a el unha moza e dá tres voltas arredor da árbore e consegue introducir unha pedra nun dos seus ocos, casará antes dun ano.

Ao carballo centenario que hai a carón da capela de San Fins de Cambeda (Vimianzo) atribúenselle propiedades para curar enfermidades como hernias ou males de barriga. Para sandar os nenos herniados realizábase o rito de pasar nove veces a través dunha póla fendida. Se a rama volve a prender, o cativo cura. Tamén se practica a tradición de dar nove voltas arredor da árbore para curar calquera tipo de doenza.

Os restos históricos máis antigos, como dolmens ou castros, son proclives á invención de lendas que tratan de explicar a súa orixe ou a súa función. Así foi como naceron as lendas de mouras e mouros, relacionadas con estes monumentos prehistóricos.

Hai quen defende que as lendas de mouras construtoras de megálitos son anteriores aos romanos e por iso se semellan ás doutros territorios atlánticos, como Bretaña ou Irlanda.

Os dolmens na antigüidade puideron ser lugares de culto á fertilidade ou de cura de doenzas, polo que a igrexa católica lles outorgou connotacións negativas aos persoeiros desas lendas, convertendo as mouras en bruxas ou meigas noxentas para que a xente non se achegase a eses espazos. Mais eses antigos seres, con poderes para transportar enormes penedos, poderían representar antigas divindades femininas, como deusas da fertilidade ás que se lle rendía culto.

O personaxe da moura tamén se pode representar como unha moza fermosa de cabelos louros e moi atractiva. Aparece en lugares relacionados coa auga (fontes, ríos ou pozos), dándolle o peito a un cativo, lavando a roupa ou peiteando os seus cabelos, pero os poderes sobrenaturais permítenlle desaparecer ou converterse en serpe. E para que volva a ser muller é preciso saber desencantala.

Os mouros están máis relacionados cos castros, nalgúns casos foron os seus habitantes e os construtores destes recintos. Os seus modos de vida presentan certas similitudes cos humanos, pero diferéncianse en que posúen poderes sobrenaturais, como volverse invisibles ou levantar unha construción nunha noite. Viven baixo terra, acompañados de grandes tesouros.

Na Costa da Morte son tamén abundantes as lendas sobre virxes ou santos, lendas haxiográficas, que teñen por finalidade explicar o porqué da construción dun santuario en determinado lugar ou a aparición da divindade á que está dedicado. En moitos dos santuarios desta nosa rexión costeira a lenda dinos que o seu patrón ou patroa chegou a través do mar como o Cristo de Fisterra, a Virxe da Xunqueira, o San Marcos de Corcubión, a Virxe da Barca, a Virxe do Monte de Camariñas ou o Espírito Santo de Camelle. Outras lendas falan de que os veciños intentaron levar para a igrexa parroquial a imaxe aparecida, pero esta volve ao lugar de aparición, para mostrar que é nese sitio onde desexa que lle levanten a capela.

Relacionada co camiño xacobeo de Fisterra e Muxía temos a lenda sobre o vákner, un descoñecido animal salvaxe ao que fai referencia o peregrino armenio Mártir, bispo de Adzenján co que se atopou ao cruzar unha zona montesía, preto do Marco do Couto (Os Buxantes, Dumbría), no camiño a Fisterra no ano 1492. Este viaxeiro relixioso chega a Santiago de Compostela despois de peregrinar por varios países europeos entre os anos 1489 e 1496.

A escasa descrición que o peregrino fai desta fera fixo que resultase difícil identificar o estraño animal co que se atopou naquel tempo en terras tan solitarias desta ruta e que se manifestasen diferentes interpretacións sobre esta enigmática besta, tanto desde unha visión realista como mitolóxica.

A parte do texto deste peregrino no que se fai referencia a este animal, escrito en armenio vulgar, traducido primeiro ao francés a comezos do século XIX por Antoine Jean Saint Martin e logo ao castelán por Emilia Gayangos de Riaño é esta:

“Padecín moitos traballos e fatigas nesa viaxe, na que me atopei con gran cantidade de bestas bravas e moi perigosas. E encontreime co vákner, animal salvaxe, grande e moi danoso.

-Como puideches salvarte –dicíanme-, cando grupos de vinte persoas non puideron pasar?

Pasei deseguido ao país de Holani no que os habitantes se alimentaban tamén de peixe e non comprendía a súa lingua. Tratáronme coa maior consideración, levándome de casa en casa e admirándose de que fose quen de escapar do vákner”.

Para o tradutor francés o animal salvaxe ao que fai alusión Mártir parécelle que sería un touro ou un oso, non obstante, Gayangos, que realizou a versión en castelán, identificouno cun lobo cerval (un lince boreal, que habitou na cornixa cantábrica ata o século XIX). Estudosos como José Luis Pensado, Aurora Lestón ou Fernando Alonso Romero non descartan que fose un animal imaxinario ou mítico. Para o primeiro podería tratarse dun ser creado pola igrexa católica coa intencionalidade de perseguir cultos pagáns arraigados neste afastado territorio; a segunda considerouno como un dragón e Alonso Romero inclínase por unha figura mítica do folclore popular de orixe indoeuropea pola semellanza co besajaun vasco, que habita nos bosques ou o busgosu asturiano, besta forzuda con pelaxe e cornos, e que en Galicia se podería corresponder co nubeiro, ser maligno, causante de raios e tronadas. Mais tampouco descarta que fose un lobo ou un lobishome, unha figura tamén indoeuropea.

O biólogo Martiño Nercellas pretendeu ofrecer unha versión nova sobre este misterioso animal partindo das interpretacións aportadas por anteriores autores e considerando aspectos zoolóxicos relacionados con determinados sucesos acontecidos durante varios séculos en toda Europa.

Segundo el resulta moi difícil que se tratase dun lobo cerval ou dun oso, especies que non tiñan presenza nesta zona naquela época. Tamén resulta improbable identificalo cun touro salvaxe (uro), do que tampouco hai rastro da súa presenza nestes montes máis occidentais. Desbota tamén a posibilidade dun lobo nun estado biolóxico normal por ser un animal incapaz de atemorizar a un grupo de 20 persoas, pero non descarta que puidese ser un lobo contaxiado por un virus capaz de alterar o seu comportamento, que na fase máis crúa do contaxio actuase con extrema violencia, un lobo diabólico como puido ser a Besta de Gévaudan, que tanto dano causaría no sur de Francia. Cita casos destes animais enfermos noutros países de Europa, en Galicia e incluso na Costa da Morte. Sería este animal rabioso o que viu o bispo Mártir na súa peregrinación a Fisterra? Pregúntase Nercellas.

O concello de Dumbría despois de máis de 500 anos dese relato do relixioso armenio propúxose potenciar a figura deste descoñecido ser, coa finalidade de que podería significar un atractivo máis para dinamizar esta ruta xacobea de Fisterra e Muxía e tamén un símbolo de identidade e un recurso turístico deste concello.

Para acadar estes obxectivos e promocionar esta figura xa convertida en lenda programou unha sería de actos nestes últimos anos como foron a organización dun Encontro Internacional sobre o Territorio Vákner en outubro de 2019 baixo o título “O Vákner, un mostro do medievo no Camiño de Fisterra e Muxía”, no que participaron investigadores deste tema ou relacionado con el; a instalación dunha escultura de bronce de case 5 metros de alto que representase esta mítica figura creada polo artista Cándido Pazos, nas proximidades do cruceiro do Marco do Couto; a celebración do Festival Vákner. Estes dous últimos actos tiveron lugar o 28 de maio de 2022 e a convocatoria do Certame Literario Territorio Vákner, que vai na súa terceira edición, dirixido a escolares e persoas adultas.